Morze, słońce i… nawieziony piasek
Choć może to zaskakiwać, sielankowy obraz polskiej plaży często jest produktem intensywnych działań inżynieryjnych. Warto zadać pytanie: czy piasek pod naszymi stopami jest naturalny dla tego miejsca, czy też może został tu dostarczony rurami z pogłębiarek – i jakim właściwie kosztem się to odbyło?
Już na wstępie warto podkreślić, że refulacja generuje „koszty zewnętrzne”, które nie są wyraźnie widoczne w krótkim horyzoncie, lecz długofalowo obciążają środowisko i budżety.
Fot. 1 Barcelona (Hiszpania) — urządzenie do zasilania plaży (beach nourishment device). Scott Ehardt / Wikimedia Commons / „Beach restoration device” / domena publiczna (PD-user).
Refulacja, czyli sztuczne zasilanie plaż piaskiem, to powszechny, ale i kontrowersyjny zabieg, praktykowany nad polskim Bałtykiem i na wielu wybrzeżach świata. W tym tekście zostanie pokazana skala zjawiska w Polsce, jego konsekwencje, globalny kontekst oraz przegląd alternatywnych praktyk ochrony brzegu.
Zacznijmy od realiów. Refulacja prowadzona jest co 1–3 lata w większości miejscowości nadmorskich w Polsce; w niektórych lokalizacjach plaże nie istniałyby już teraz bez corocznego dosypywania piasku. W praktyce oznacza to nie tylko powtarzające się działania techniczne, ale także konieczność planowania budżetów utrzymaniowych oraz synchronizacji terminów prac z sezonem turystycznym i ochroną przyrody.
Obszary polskiego wybrzeża podlegające najintensywniejszym tego typu działaniom obejmują:
W Polsce skala typowych projektów mieści się w setkach tysięcy metrów sześciennych na etap. Przykładowo: pojedynczy etap prac w Gdańsku objął 400 tys. m³, w Gdyni Orłowie ok. 250 tys. m³, w Sopocie ok. 30 tys. m³; z kolei w Kołobrzegu wykorzystano ok. 730 tys. ton na 3 km odcinku (przy koszcie ok. 65 mln zł), a w Darłowie historyczny projekt zabezpieczył ok. 8 km (przy koszcie ok. 112 mln zł).
Fot. 2 Norderney (Dolna Saksonia, Niemcy) — rozprowadzanie mieszaniny wody i piasku podczas refulacji na zachodnim krańcu wyspy (2025). Dietmar Rabich / Wikimedia Commons / “Norderney, Strandaufspülung — 2025 — 093009” / CC BY‑SA 4.0.
Dla kontekstu warto dodać, że są to refulacje na znacznie mniejszą skalę niż w przypadku europejskich liderów, jak np. Holandia – 12 mln m³ rocznie czy Niemcy – 1,9 mln m³ rocznie. Działania w Polsce mają zazwyczaj charakter doraźny i reaktywny, w przeciwieństwie do systematycznych programów holenderskich czy duńskich. Należy przy tym zaznaczyć, że efekty refulacji zależą w dużym stopniu od ciągłości prowadzonego programu.
Jak nietrudno się domyślić, działania refulacyjne oddziałują negatywnie na ekosystem plaży na wiele sposobów:
pogarszają warunki życia organizmów morskich: przysypywanie, fragmentacja siedlisk, mętnienie wody i hałas podwodny redukują liczebność bezkręgowców bentosowych, które są kluczowe w łańcuchach pokarmowych, a na plażach lęgowych utrudniają gniazdowanie żółwi.
Fot. 3 Eastbourne, East Sussex (Wielka Brytania) — refulacja w zatoce Bay 58 (2024). Andrew Diack / Wikimedia Commons / „Beach nourishment in Bay 58, Eastbourne, East Sussex — geograph.org.uk — 7970605” / CC BY‑SA 2.0.
Kolejne ingerencje – zwłaszcza twarde umocnienia i przerywanie naturalnego transportu piasku – wywołują „głód osadu” na odcinkach położonych w dół prądu, co przyspiesza erozję. To paradoks ochrony wybrzeża: zabezpieczenie jednego fragmentu przesuwa problem dalej i wymusza następne interwencje, uruchamiając trudne do przerwania dodatnie sprzężenie zwrotne.
Koszty środowiskowe wydobycia piasku stanowią wciąż jeszcze często niedostrzegane zagrożenie. Z dna mórz i oceanów wydobywa się w skali globalnej około 6 mld ton piasku i innych osadów rocznie, a piasek i żwir to najintensywniej eksploatowane surowce stałe na świecie.
Przy ocenie wielkości oddziaływania, kluczowe znaczenie ma źródło materiału. W Polsce najczęściej do refulacji wykorzystuje się urobek z pogłębiania torów podejściowych i basenów portowych (np. w rejonie Gdyni); prowadzi się jednak także bezpośrednie wydobycie z dna morskiego (np. ze złoża "Południowa Ławica Środkowa"), co wiąże się z przenoszeniem kosztów środowiskowych w miejsca pozyskania.
Bałtyk jako morze półzamknięte, o relatywnie niskiej różnorodności biologicznej i wolnym tempie regeneracji, jest w tym kontekście szczególnie wrażliwy. Lokalnie zniszczone siedliska bentosowe mogą odtwarzać się latami lub wcale, co pogłębia i tak już wyraźny trend ubożenia fauny dennej. Wybieranie piasku z jednego miejsca, w celu tymczasowego zabezpieczenia innego, osłabia więc naturalne mechanizmy ochronne całego wybrzeża.
Piasek to we współczesnym świecie surowiec strategiczny – i refulacja nie jest oczywiście w tym kontekście jedynym zagrożeniem dla jego globalnych zasobów. Jest on wykorzystywany jako kluczowy składnik betonu (budownictwo, autostrady, sztuczne wyspy), elektroniki, szyb, a nawet w procesie szczelinowania (fracking). Paradoksalnie nawet Dubaj – otoczony pustynnymi piaskami – powstał na betonie z piasku importowanego – ponieważ naturalny piasek pustynny nie nadaje się do wytwarzania betonu.
Zanikanie plaż w dużej mierze napędzane jest przez działalność człowieka:
Globalnym problemem stało się nielegalne pozyskiwanie piasku – od „przerzucania” materiału między plażami po eksploatację złóż na potrzeby budownictwa. Przykładem jest sztuczna plaża Las Teresitas na Wyspach Kanaryjskich, usypana przy użyciu piasku pochodzącego z Sahary Zachodniej, pozyskiwanego często w sposób nielegalny. Źródła opisują dostawy rzędu 140–270 tys. ton od lat ’70 XX wieku. Kradzieże piasku stanowią problem globalny, są dokumentowane od Maroka po Jamajkę.
Fot. 4 Wyrzut mieszanki piasku i wody z pogłębiarki (Geopotes 14), operacja zasilania plaży. Nesse200 (nl.wikipedia) / Wikimedia Commons / „SleephopperzuigerRainbow” / CC BY‑SA 3.0.
Napięcia wokół handlu piaskiem osiągają skalę sporów międzynarodowych. Po wstrzymaniu przez Malezję eksportu piasku morskiego w 2019 r. wyszło na jaw, że rok wcześniej Singapur sprowadził z Malezji 59 mln ton, czyli 97% swojego importu – co pokazuje, jak strategiczny jest to surowiec dla rekultywacji i budownictwa.
W Polsce Najwyższa Izba Kontroli zidentyfikowała blisko 14 tysięcy miejsc nielegalnej eksploatacji piasku oraz piasku ze żwirem w toku ostatniej kontroli.
Nie można oczywiście zapominać o ekonomicznych aspektach refulacji. Mimo wysokich kosztów daje ona efekt krótkotrwały – dosypany materiał bywa utracony. W Orłowie znaczna część piasku zniknęła już po kilku sezonach, co dobrze ilustruje niską trwałość pojedynczej interwencji w rejonie Bałtyku. Podobnie w kurortach USA, takich jak Ocean City czy Virginia Beach, powracające sztormy wymuszają cykliczne, wielomilionowe nakłady na ponowne zasilanie brzegów. Dodatkową barierą jest dostępność surowca: w aglomeracjach o ogromnym popycie, takich jak Mumbaj, nawet przy zabezpieczonym finansowaniu brakuje piasku o odpowiednich parametrach.
Globalny trend podnoszenia poziomu mórz, zmienia rachunek kosztów wszystkich interwencji brzegowych – od Kalifornii po Bałtyk. Globalny poziom mórz rósł w tempie około 4 mm/rok w latach 2006–2018; na nisko nachylonych brzegach każdy centymetr przekłada się na utratę znacznych szerokości plaż i wzrost częstości powodzi sztormowych, co wzmaga presję na zasilanie brzegów i kosztowne zabezpieczenia. Jednym z najbardziej zagrożonych regionów jest basen Morza Śródziemnego, gdzie prognozuje się przyspieszoną degradację plaż i wydm wraz ze wzrostem poziomu morza i nasiloną sztormowością.
Przewiduje się, że do 2050 roku erozja może zniszczyć ponad 36 tysięcy kilometrów piaszczystych linii brzegowych na świecie, a do końca XXI wieku może zniknąć nawet 36–50% wszystkich plaż. Bezpośrednio zagrożone są m.in. wyspy Pacyfiku, Malediwy, a także nadmorskie metropolie jak Miami, San Francisco, Nowy Jork. Tym samym, w rejonach tych stanowi to problem społeczny i gospodarczy, być może nawet w większym stopniu niż ekologiczny.
Przekłada się to na konkretne, lokalne skutki. Nad Bałtykiem obserwuje się wzrost poziomu morza oraz częstsze i silniejsze sztormy, co przyczynia się do przyspieszonej erozji Mierzei Wiślanej, odcinków Półwyspu Helskiego i klifów. W Polsce notowano lokalnie tempo cofania klifów sięgające 0,3–1,5 m rocznie, z epizodami jeszcze większymi przy intensywnych sztormach. Konsekwencje obejmują rosnące koszty adaptacyjne, zagrożenia dla infrastruktury i spadek atrakcyjności turystycznej.
Najbardziej racjonalne wydaje się holistyczne podejście do tego zagadnienia. Przerwanie błędnego koła refulacji wymaga strategii łączących interwencje szybkie i działania długofalowe: wymaga programowego planowania ochrony brzegu na całych odcinkach i wyznaczania stref cofnięcia zabudowy, przywracania transportu osadów w rzekach. Coraz większe znaczenie ma wdrażanie rozwiązań opartych na przyrodzie i hybrydowych – np. tworzenie sztucznych raf, czyli podwodnych konstrukcji mających na celu zmniejszenie energii uderzających fal, czy też odpowiednio zaplanowane nasadzenia roślinności celem stabilizacji plaż. Niezbędne wydaje się również wdrożenie procedur bezpieczeństwa środowiskowego, takich jak badania jakości używanego piasku i ograniczenia czasowe prac refulacyjnych.
Warto zaznaczyć, że refulacja bywa elementem rozsądnej ochrony brzegu – ale tylko pod warunkiem odpowiednio, z rozmysłem dobranej częstotliwości powtórzeń, właściwego doboru materiału (najlepiej z urobku prac pogłębiarskich, zamiast eksploatacji złóż), prowadzenia robót poza okresami lęgowymi i stałego monitoringu obszarów zapożyczenia oraz bentosu. Głębokość, zasięg i tempo zasileń mają wynikać z programu prowadzonego w skali całych odcinków. W takich warunkach poszerzona plaża może zacząć pełnić funkcję „miękkiego” bufora przeciwerozyjnego, dzięki czemu nie trzeba stosować twardych umocnień, które przenoszą erozję na sąsiednie odcinki. Jednocześnie nawet w takim przypadku refulacja to narzędzie doraźne, ponieważ bez odbudowy wydm i roślinności oraz zmian w planowaniu przestrzennym, potrzeba takich zasileń będzie każdorazowo powracać.
Poniżej praktyczne kryteria bezpiecznego stosowania refulacji w formie krótkiej checklisty:
Uzupełniająco, warto z pewnością rozwijać technologie ograniczające popyt na surowy piasek: recykling kruszyw (mielenie gruzu betonowego do frakcji piaskowej) i piasek ze szkła. Choć dziś nie są jeszcze pełnowartościowymi substytutami pod wszystkie zastosowania i bywają kosztowne, docelowo mogą znacząco zmniejszyć presję na złoża naturalne i ułatwić gospodarowanie w obiegu zamkniętym.
Kluczowe tło stanowi też odpowiednio prowadzona polityka klimatyczna i adaptacyjna: dążenie do neutralności netto, zintegrowane zarządzanie strefą przybrzeżną oraz programowe, a nie wyłącznie reaktywne, planowanie ochrony brzegu. W praktyce oznacza to odejście od modelu interwencji ad hoc na rzecz wieloletnich planów z zapewnionym budżetem, monitoringiem, i z góry ustalonymi progami decyzji (kiedy rezygnować z „twardych” budowli na rzecz rozwiązań przyrodniczych). Tak projektowane programy zwiększają trwałość efektów i ograniczają przenoszenie problemów erozyjnych na sąsiednie odcinki.
Refulacja z perspektywy lokalnej wydaje się często nieunikniona, pozwala bowiem chronić infrastrukturę i w szybkim tempie przywracać funkcję turystyczną plaż. W ujęciu systemowym przenosi jednak koszty środowiskowe w miejscu pozyskania surowca i utrwala cykle interwencji wymagające coraz większych nakładów.
Skutki środowiskowe, od degradacji siedlisk po spadek bioróżnorodności, pogłębia rosnący poziom morza, który przyspiesza erozję i skraca trwałość efektów prac. Piasek, dotąd postrzegany jako dobro powszechne, nabiera w skali globalnej znaczenia strategicznego. Jego malejąca dostępność jest sygnałem alarmowym, zmuszającym do zadania pytań o trwałość naszych modeli konsumpcji i rozwoju.
Ostatecznie problem odtwarzania plaż nie dotyczy wyłącznie ekologów: codzienne wybory społeczeństw – wzorce konsumpcji, sposób urbanizacji i polityki energetyczne – bezpośrednio zwiększają presję na zasoby. Piasek staje się symbolem przecinających się kryzysów środowiskowych, gospodarczych i społecznych, a to, jak będziemy nim gospodarować, jest wskaźnikiem kierunku, w jakim zmierza nasza przyszłość.
Bibliografia
Program Climate Leadership jest działaniem realizowanym przez UNEP/GRID-Warszawa w odpowiedzi na rezolucję UNEP/EA.4/L.5, przyjętą podczas 4. sesji Zgromadzenia ONZ ds. Środowiska (UNEA-4).
Rezolucja ”Rozwiązanie Problemów Środowiskowych Poprzez Zrównoważone Praktyki Biznesowe” wezwała biznes do transformacyjnego wysiłku dla sprostania globalnym wyzwaniom środowiskowym i klimatycznym.